Το Τέλος του Οδυσσέα και η 25η Ραψωδία
Γράφει ο Σπύρος Μακρής
Αρκετοί από εμάς έχουμε διαβάσει την Οδύσσεια, είτε μέσα από κάποια μετάφραση είτε από κάποια περίληψη, είτε την έχουμε δει σε κάποια ταινία. Αν δεν είμαστε αρκετά παρατηρητικοί, τότε έχουμε να πούμε πως η περιπέτεια τελειώνει με την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και την εξόντωση των Μνηστήρων. Και μετά, έζησαν ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη καλά κι εμείς καλύτερα. Είναι, όμως, έτσι; Μήπως σκόπιμα αποκρύπτεται ένα τέλος, το οποίο δεν παρουσιάζεται αλλά, ο ίδιος ο Όμηρος μας προϊδεάζει γι’ αυτό;
Διαβάστε επίσης: Ποια είναι η Καταγωγή του Οδυσσέα; Από που κρατάει η σκούφια του;
Από την Οδύσσεια λείπει μία λύση. Η εικοστή τέταρτη και τελευταία ραψωδία δεν φαίνεται εντελώς ικανοποιητική. Πολλά γεγονότα και πολλές στάσεις μένουν ανεξήγητες, γι’ αυτό και γεννούν πολλά ερωτήματα. Ίσως, για όλα αυτά τα οποία θα συνοψίσουμε παρακάτω, να βάζει ο Όμηρος τον Τειρεσία να προβλέπει την εξορία του Οδυσσέα, μετά το τέλος των περιπετειών του.
Για ποιο λόγο, όμως, η εξορία του πολυμήχανου και ξακουστού αυτού άντρα;
Φτάνοντας στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας κράτησε μυστική την άφιξή του από όλους εκτός από τον γιο του Τηλέμαχο. Εδώ κρύβεται μία σκοπιμότητα και μία ενοχή. Δεν φαίνεται, όμως, να είναι μόνο η εκδίκησή του για τους Μνηστήρες που, κατά γενική αντίληψη, τον είχαν κατακλέψει. Αν ήθελε ο Οδυσσέας να ανακτήσει τα αγαθά του, θα μπορούσε κάλλιστα να απευθυνθεί, σύμφωνα και με την παράδοση, στην δικαιοσύνη των ανδρών, που συγκεντρώνονταν στην αγορά. Προφανώς, όμως, γνώριζε προκαταβολικά ότι ο λαός της Ιθάκης δεν θα τον ακολουθούσε κι έτσι προτίμησε να αποδώσει μόνος του δικαιοσύνη.
Για ποιο λόγο, όμως, ο λαός δεν θα στέκονταν στον πλευρό του;
Διαβάστε επίσης: Γιατί ο Οδυσσέας δεν όρμησε στους μνηστήρες από την αρχή, ενώ μπορούσε
Ίσως, επειδή ο Οδυσσέας γνώριζε πάρα πολύ καλά πως επιστρέφοντας στην Ιθάκη, θα του ήταν πολύ δύσκολο να δικαιολογήσει στους συμπατριώτες του το χάσιμο των καραβιών του και όλων των πληρωμάτων. Επιπλέον, θα έπρεπε να μοιραστεί το αποτέλεσμα του πολύχρονου ταξιδιού του (πίσω από το οποίο ίσως να κρυβόταν κάποιο μυστικό -κάποια μυστική αποστολή- ο δρόμος του κασσίτερου, σύμφωνα με σύγχρονες έρευνες και εκτιμήσεις. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα).
Σε ποιους και γιατί όφειλε να δώσει λογαριασμό;
Πρώτα απ’ όλα στις οικογένειες των γεωκτημόνων της Ιθάκης, της Ζακύνθου και του Δουλιχίου που, ως χορηγοί του, του πρόσφεραν στο παρελθόν πλοία και πληρώματα και που τώρα οι πιο στιβαροί εκπρόσωποί τους στρατοπέδευσαν στη γη του, περιμένοντας την εκλογή της Πηνελόπης. Κάτω από τις συνθήκες αυτές πως θα μπορούσε ο Οδυσσέας να ξαναγίνει κύριος των αγαθών του και να ξαναβασιλέψει στην Ιθάκη;
Ήξερε ότι ο λαός δεν θα τον ακολουθούσε, κυρίως λόγω των χαμένων συνανθρώπων-πληρωμάτων, και ότι μία δημόσια συζήτηση θα τον ανάγκαζε να δώσει εξηγήσεις. Μία μόνο διέξοδος του έμενε, η θανάτωση όλων των μνηστήρων-χορηγών, όλων ακριβώς εκείνων, που είχαν δικαίωμα να του ζητήσουν λογαριασμό. Στην συνέχεια, εντυπωσιασμένος ο λαός θα υποτασσόταν στο νόμο του πιο ισχυρού.
Οι Μνηστήρες πολιορκούσαν την Πηνελόπη, μία πλούσια χήρα. Τι το πιο φυσικό; Όσο για την διασπάθιση των αγαθών του, απλώς κατανάλωσαν την επικαρπία.
Έστησε, λοιπόν, μία παγίδα στους μνηστήρες και τους θανάτωσε όλους, σπέρνοντας πένθος σε όλες τις οικογένειες της Ιθάκης και των γειτονικών νησιών. Όμως, δεν δικαιώθηκε για τον θάνατό τους, για αυτή την υπερβολικά αυστηρή τιμωρία, που επέβαλε χωρίς δίκη, χωρίς αντίλογο. Πολλοί από αυτούς δεν ήταν τυχαίοι, αλλά είχαν οικογένειες και συγγενείς στην Ιθάκη. Ήταν ντόπιοι. Όσο δίκαιος κι αν φαινόταν ο θάνατός τους στον Οδυσσέα, οι συγγενείς, κοντινοί και μη, των Μνηστήρων, σίγουρα θα δυσαρεστήθηκαν.
Διαβάστε επίσης: Το Κρυφό Μήνυμα της Οδύσσειας στα Ονόματα των Μνηστήρων
Ακόμα κι αν απορρίψουμε οποιαδήποτε άλλη σκέψη, ένας αρχηγός εκστρατείας, που έχασε καράβια και πληρώματα, έπρεπε να εμφανιστεί μπροστά σε ένα τύπου-δικαστήριο και να λογοδοτήσει.
Δεν είναι εύκολο να φανταστούμε πως θα ήταν μία αρχαία δίκη, κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Μπορούμε πάντως να υποθέσουμε ότι οι γνωστικοί άνθρωποι του νησιού, συγκροτημένοι σε κάποιο δικαστήριο για την απονομή δικαιοσύνης, θα έλαβαν υπόψη τους τις εξαίρετες υπηρεσίες του Οδυσσέα στην διάρκεια του Τρωικού πολέμου, πράγμα που θα τον βοήθησε να αποφύγει την ποινή θανάτου.
Όσο για την απόφαση, μπορούμε να φανταστούμε ότι, μετά την κατάσχεση της περιουσίας του, για να αποζημιωθούν οι οικογένειες των θυμάτων, ο Οδυσσέας καταδικάστηκε σε ισόβια εξορία, σε έναν όσο γινόταν πιο μακρινό από την θάλασσα τόπο. Έτσι, θα πραγματοποιείταιί η προφητεία του μάντη Τειρεσία, που αναφέρεται στην ραψωδία Λ, στίχοι 120-137 και, εμμέσως πλην σαφώς αναφέρεται σε μία εξορία ή αυτοεξορία του Οδυσσέα:
Αφού σκοτώσεις τους μνηστήρες «να πάρεις τότε ένα βολικό στα χέρια σου κουπί και να βαδίζεις ώσπου να φτάσεις σ΄εκείνους τους ανθρώπους που δεν γνωρίζουν την θάλασσα […] ούτε ξέρουν από πλοία […]. Άμα σε συναντήσει άλλος διαβάτης και πει πως σηκώνεις διχάλι στον ώμο τον δυνατό, τότε πια να καρφώσεις στη γη το βολικό στα χέρια κουπί, να θυσιάσεις όμορφα σφάγια στον Ποσειδώνα […] και γυρνώντας στο σπίτι σου να προσφέρεις πλούσιες ιερές θυσίες στους αθάνατους θεούς […] Και θα σε βρει ο θάνατος στη στεριά τόσο ήρεμα που θα σε χτυπήσει άμα σε βαραίνουν πλούσια τα γερατειά, ενώ γύρω σου οι υπήκοοι θα είναι ευτυχισμένοι. Όλα τούτα σου τα λέω αληθινά.»
Διαβάστε επίσης: Τι Απέγινε ο Οδυσσέας;
Κάτι ακόμα που συνάδει στην εξορία του Οδυσσέα είναι πως από την πρόβλεψη του Τειρεσία λείπει η Πηνελόπη, ο Τηλέμαχος, ενώ σε άλλες προβλέψεις του ήταν πολύ συγκεκριμένος στις λεπτομέρειες, όπως και στο τρόπο που θα σκότωνε τους μνηστήρες.
Ίσως, λόγω των εξαίρετων πράξεων του Οδυσσέα, να μην γράφτηκε ποτέ η εικοστή πέμπτη ραψωδία, ή, κι αν γράφτηκε, να «χάθηκε» ώστε να μην αμαυρωθεί η μνήμη του ήρωα στις επόμενες γενιές.
Τα παραπάνω βασίζονται σε σκέψεις και αναλύσεις από το βιβλίο
«Ο Μυστικός Κώδικας της Οδύσσειας» του Gilbert Pillot, εκδόσεις Σμυρνιωτάκης.
Η μετάφραση των στίχων είναι
του Γ. Ζευγώλη, εκδόσεις Πάπυρος.
diadrastika
