Γράφει ο Σπύρος Μακρής
Στην σύγχρονη εποχή μας είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί κατασκεύαζαν φακούς για να μπορούν να μεγεθύνουν, να φορούν γυαλιά οράσεως, να διορθώνουν την μυωπία, να κατασκευάζουν τηλεσκόπια.
Κι όμως. Υπάρχουν εκατοντάδες ευρήματα τέτοιων φακών που άλλα εκτίθεται σε μουσεία και άλλα όχι. Ακόμα και στην Ελλάδα.
Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι οι φακοί της IV / V δυναστείες της Αιγύπτου, που χρονολογούνται περίπου 4.500 χρόνια πριν, στο Μουσείο του Λούβρου και του Καίρου.
Αλλά και στο Μουσείο του Ηρακλείου, από την Μινωική Κρήτη, αυτά δε χρονολογούνται στα 3.500 χρόνια.
Στην Καρχηδόνα υπάρχουν 14 φακοί από γυαλί και δύο από καθαρό κρύσταλλο, αποθηκευμένοι σε ένα συρτάρι στο μουσείο.
Προφανώς δεν έχουν ποτέ εμφανιστεί σε κοινή θέα.
Ο φακός Nimrud
Ανεξάρτητα από την προέλευσή του, ο φακός Nimrud είναι ο παλαιότερος φακός στον κόσμο. Μπορεί να το δει κανείς στην αίθουσα 55 του Βρετανικού Μουσείου, στην προθήκη 9, στην Γκαλερί που αφορά την Κάτω Μεσοποταμία. Αλλά όσο ασυνήθιστο κι αν φαίνεται αυτό το αντικείμενο, δεν είναι και το μοναδικό. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν αρκετές εκατοντάδες καταγεγραμμένοι φακοί από όλο τον αρχαίο κόσμο.
Οι Φακοί των Βίκινγκ
Οι Βίκινγκς πιθανότατα χρησιμοποιούσαν ένα τηλεσκόπιο εκατοντάδες χρόνια πριν τους Ολλανδούς που υποτίθεται ότι ανακάλυψαν τις συσκευές αυτές στα τέλη του 16ου αιώνα.Αυτή η αξιοσημείωτη πιθανότητα έχει προκύψει από μια μελέτη στους εξελιγμένους φακούς, στο νησί Γκότλαντ στη Βαλτική Θάλασσα.
“Φαίνεται ότι η ελλειπτική σχεδίαση του φακού εφευρέθηκε πολύ νωρίτερα απ ότι νομίζαμε και, στη συνέχεια, η γνώση χάθηκε,” λέει ο Δρ Olaf Schmidt, του Πανεπιστημίου Aalen στη Γερμανία. Και συνεχίζει: “Η επιφάνεια κάποιων φακών έχουν ένα σχεδόν τέλειο ελλειπτικό σχήμα”. “Θα πρέπει προφανώς να κατασκευάστηκαν σε τόρνο.” Αλλά είναι σαφές ότι οι Βίκινγκ δεν έφτιαξαν οι ίδιοι τους φακούς αυτούς. “Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι φακοί μπορεί να έχουν κατασκευαστεί στην αρχαία αυτοκρατορία του Βυζαντίου ή στην περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης», δήλωσε ο δρ Σμιτ.
Μερικούς από τους φακούς αυτούς μπορεί να τους δει κανείς στο Gotland’s Fornsal, το ιστορικό μουσείο στη Visby. Μερικοί εκτίθενται και στο Σουηδικό Εθνικό Μουσείο της Στοκχόλμης. Άλλοι έχουν χαθεί.
Ελληνικοί Φακοί
Αριστοφάνης στις “Νεφέλες” (420 π.Χ.) περιγράφει την εστίαση του φωτός σε έναν φακό:
Στρεψιάδης: Έχεις δει ποτέ μια όμορφη, διαφανή πέτρα στον φαρμακοπώλη, με το οποίο μπορεί κάποιος να ανάψει τη φωτιά;
Σωκράτης: Εννοείς ένα κρυστάλλινο φακό.
Στρεψιάδης: Αυτό είναι σωστό. Λοιπόν, τώρα αν έβαζα τον εαυτό μου με αυτή την πέτρα στον ήλιο και πολύ μακριά από τον υπάλληλο, ενώ έγραφε την καταδικαστική απόφαση, θα μπορούσα να κάνω όλο το κερί, πάνω στο οποίο γράφονταν οι λέξεις, να λιώσει.
Ας δούμε τι έλεγε ο Robert Temple στο ‘Forbidden Technology’ το 2009:«Έχω βρεί σε μουσεία σε όλο τον κόσμο, περισσότερα από 450 αρχαία αντικείμενα οπτικής, τα περισσότερα αφορούν φακούς, αλλά σε κάθε περίπτωση, είναι εξαιρετικά βοηθήματα στην μεγένθυση.
Αυτοί οι αρχαίοι φακοί μπορούν να μεγεθύνουν περίπου 1,5 ή 2 φορές.
Ο Ερρίκος Σλήμαν, που ανακάλυψε την Τροία, ανέσκαψε μαζί και 48 κρυστάλλινους φακούς. Αυτός είναι ένας από τους μεγαλύτερους θησαυρούς αρχαίων φακών που βρέθηκε ποτέ. Δυστυχώς, έχουν χαθεί εδώ και πολλές δεκαετίες, μαζί με τον χρυσό που εξαφανίστηκε από το Μουσείο του Βερολίνου στο τέλος του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου. Τα τελευταία χρόνια, οι Ρώσοι έχουν παραδεχθεί ότι ο Κόκκινος Στρατός έκλεψε το χρυσό και βρίσκονται όλα σήμερα στη Μόσχα. Μαζί και οι 48 φακοί.”
Ένας άλλος μεγάλος αριθμός κρυστάλλινων φακών υπάρχουν στην Κρήτη που, ως επί το πλείστον βρέθηκαν στην Κνωσό.
Δύο φακοί καλής οπτικής ποιότητας εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου του αρχαίου κρητικού πολιτισμού. Ένας φακός, κατά πάσα πιθανότητα από τον πέμπτο αιώνα π.Χ., μπορεί να μεγεθύνει με απόλυτη σαφήνεια έως επτά φορές. Μάλιστα, αν ο φακός κρατηθεί στην κατάλληλη απόσταση από το αντικείμενο, μπορεί να μεγεθύνει έως και είκοσι φορές -αν και με αισθητή παραμόρφωση.
Μάλιστα ένας φακός που βρέθηκε σε ένα ιερό σπήλαιο στο όρος Ίδη της Κρήτης και χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ., είναι πολύ πιο ισχυρός και πολύ καλύτερης ποιότητας από εκείνο του Nimrud.
Και όμως υπάρχει άλλος ένας τέτοιος θησαυρός στην Έφεσο, στην Τουρκία, αν και αυτοί οι φακοί είναι πολύ ασυνήθιστοι, επειδή είναι κοίλοι και χρησιμοποιούνται για τη διόρθωση της μυωπίας σε ποσοστό ως 75%.
Επίσης, οι Ρωμαίοι συγγραφείς Πλίνιος και Σενέκας αναφέρονται σε ένα φακό που χρησιμοποιείται από έναν χαράκτη στην Πομπηία.
Βαβυλωνιακοί Φακοί
Βάσει των αστρονομικών αρχείων σε πήλινες πινακίδες, του 747 π.Χ., που αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο, αναφέρεται ότι παρατηρούσαν κάποια από τα φεγγάρια του Δία και του Κρόνου. “Λέγεται ότι αυτό αποτελεί σαφή ένδειξη ότι παρατήρησαν τους τέσσερις δορυφόρους του Δία, ενώ υπάρχουν και ισχυροί λόγοι να πιστεύουν ότι είχαν δει και τους επτά δορυφόρους του Κρόνου», έγραψε ο Άγγλος, ειδικός στα ανατολικά θέματα, George Rawlinson, το 1860.
Ο φακός της Νινευή
Αυτό το 3000 χρόνων παλιό κομμάτι (721-705 π.Χ.) από ορυκτό κρύσταλλο ανακαλύφθηκε το 1853 στην αίθουσα του θρόνου του ανακτόρου του βασιλιά των Ασσυρίων Σαργών Β της Nimrud, στη Νινευή (Kuyunjik, Ιράκ).
Ωστόσο, είχε πολλούς περιορισμούς στην ικανότητά του να μεγεθύνει.
Εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο.
Αιγυπτιακοί Φακοί
Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα πρώιμων φακών αλλά πλήρως διαμορφωμένων, γύρω στο 2600-2575 π.Χ., όπως στο Meidum, στα περίφημα αγάλματα του Rahotep και της συζύγου του Nofret και άλλα σποραδικά σε μικρά αγάλματα, σε όλη την τέταρτη και την πέμπτη δυναστείες. Η κορυφή της ανάπτυξης αυτών των φακών φαίνεται να επιτεύχθηκε περίπου το 2475 π.Χ. Ένα άλλο άγαλμα Πέμπτης Δυναστείας, του ιερέα Kaemked είχε οφθαλμούς από παρόμοιο οπτικό φακό, οι οποίοι όμως αντικαταστάθηκαν με οψιδιανό, ένα σκούρο ηφαιστειακό γυαλί.
Η Αίγυπτος, επίσης, έχει πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα. Ένα ζευγάρι φακοί από γυαλί ανασκάφηκε από τα περιτυλίγματα μίας μούμιας και προφανώς χρησιμοποιήθηκαν ως γυαλιά, καθώς βρέθηκαν βρόγχοι γύρω από τα αυτιά. Θυμίζουν σύγχρονα γυαλιά, αν και αυτό το στυλ δεν φαίνεται να έχει εφευρεθεί στην αρχαιότητα.
Η αρχαιότερη απόδειξη ενός πολύ εξελιγμένου οπτικού φακού χρονολογείται στο 3300 π.Χ. και βρίσκεται σε μια λαβή μαχαιριού από ελεφαντόδοντο που ανασκάφηκε στη δεκαετία του 1990 από ένα προ-δυναστικό τάφο στην Άβυδο της Αιγύπτου. Ανήκε σε κάποιον βασιλιά. Φέρει επάνω του τόσο μικροσκοπικά χαράγματα που θα μπορούσαν να γίνουν από τον χαράκτη μόνο με τη χρήση ενός τέτοιου φακού και, φυσικά, μόνο με τη χρήση τέτοιου φακού θα μπορούσε και να αναγνωσθεί.
Εν κατακλείδι
Οι περισσότεροι από τους παραπάνω αρχαίους φακούς είναι κυρτοί και χρησιμοποιήθηκαν για να μεγεθύνσεις ή/και ως γυαλιά οράσεως. Πιθανότατα, λοιπόν, οι αρχαίοι γνώριζαν πολύ περισσότερα για τους φακούς από ό,τι εμείς νομίζουμε γι΄αυτούς.
Μάλιστα, όπως θα παρατηρήσατε στην εικόνα για τους ελληνικούς φακούς, κρατάνε ένα τηλεσκόπιο. Οι βαβυλώνιοι έβλεπαν τους δορυφόρους του Κρόνου. Οι Πυθαγόρειοι γνώριζαν πλανήτες και πέρα από τον Κρόνο.
Ε, δεν θέλει και πολύ μυαλό, χρειάζεται κανείς μόνο δύο φακούς μαζί σε ένα σωλήνα για να φτιάξει ένα τηλεσκόπιο.
diadrastika / Image by Dmitry Rukhlenko from depositphotos.com
