Ερμή Τρισμέγιστου η Άγνωστη Πραγματεία Hermetica Oxoniensia, για την Ψυχή και το Έμβρυο
Σε κώδικα του 13ου ή 14ου αιώνα μ.Χ. ανακαλύφθηκε μια άγνωστη ερμητική πραγματεία, η οποία φέρει συνήθως τον τίτλο Hermetica Oxoniensia, από το όνομα της Οξφόρδης, όπου και βρίσκεται το χειρόγραφο. Η πραγματεία αυτή, που δυστυχώς δεν σώζεται ολόκληρη, καταλαμβάνει τα φύλλα 82-83 του κώδικα (Clarkianus 11).
Η editio princeps είναι των Joseph Paramelle και Jean-Pierre Mahé, “Extraits hermétiques inédits dans un manuscrit d’Oxford”, Revue des Études Grecques 104 1991, 109-139. To κείμενο που παρέχουν βρίσκεται στο τέλος της ανάρτησης.
Το κείμενο παρουσιάζει πνευματική συγγένεια με ερμητικά αποσπάσματα που έχει διασώσει ο Στοβαίος, και ιδιαίτερα τα αποσπάσματα 8 και 15 έως 20. Τα αποσπάσματα αυτά του Στοβαίου απευθύνονται προς τον Άμμωνα, αλλά είναι βέβαιο ότι η πραγματεία στο χειρόγραφο της Οξφόρδης αποτελούσε διαφορετικό κείμενο. Επίσης η πραγματεία μας παρουσιάζει φιλοσοφική συγγένεια και με την ιατρική σχολή των πνευματικών, και ιδιαίτερα με το έργο Όροι Ιατρικοί που παραδίδεται με το όνομα του Γαληνού. [Για τις διάφορες ιατρικές σχολές της αρχαιότητας βλ. http://www.iama.gr/ethno/oropos/papadop.htm]
Πραγματικά τα περισσότερα αποσπάσματα του κειμένου, με την εξαίρεση της παραγράφου 3 που αφορά το νόμο, ασχολούνται με τη λειτουργία της ψυχής και των αισθήσεων, καθώς και με την διαμόρφωση και εμψύχωση του εμβρύου. Η παράγραφος 3, εντούτοις, συνδέει τον ανθρώπινο νόμο με τις κακές τάσεις της ανθρώπινης ψυχής, οι οποίες κανονικά θα έπρεπε να υπακούν στη λογική.
Σύμφωνα με το κείμενό μας η ψυχή διαθέτει ένα λογικό μέρος που αποτελείται από την καθαυτό λογική, δηλαδή τον λόγο, και ένα διανοητικό μέρος, δηλαδή τον νου, ο οποίος σχετίζεται με την νοητή ουσία. Επιπλέον υπάρχει και ένα μέρος της ψυχής δίχως λογική, δηλαδή το άλογο κομμάτι της ψυχής, το οποίο περιλαμβάνει την δύναμη του θυμού και την επιθυμία. Κανονικά αυτά τα δύο μη λογικά στοιχεία πρέπει να τα υποτάσσει η δύναμη της λογικής, λογισμός, η οποία κατέχει μια ενδιάμεση θέση μεταξύ του λόγου και της νόησης (νους), αν και ακολουθεί προπάντων την τελευταία. Όταν η δύναμη της λογικής έρχεται σε επαφή με το άλογο κομμάτι της ψυχής, οφείλει να εκλογικεύει τις ορμές του και να το γεμίζει με σύνεση, ώστε να το εξουδετερώνει. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν το άλογο κομμάτι κυριαρχεί πάνω στο λογικό, ακολουθεί η ακολασία, το θράσος, η κυριαρχία της ηδονής, προκαλώντας κάθε είδους παθήματα και οδηγώντας στην ασέβεια. Ο ανθρώπινος νόμος που υποτίθεται ότι προσπαθεί να διορθώσει αυτά τα σφάλματα, δεν μπορεί τελικά να το καταφέρει, επειδή είναι θεμελιωμένος πάνω στη γνώμη και τη δοξασία, δόξα, στερείται από την αληθινή δικαιοσύνη, η οποία κατοικεί στον ουρανό.
Η δεύτερη παράγραφος της πραγματείας μας είναι αφιερωμένη στη λειτουργία των αισθήσεων, οι οποίες συνδέονται με τα τέσσερα στοιχεία. Η όραση των ματιών, η οποία είναι ανάλογη με το πυρ, παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην αναθέρμανση των παθών και ιδιαίτερα της επιθυμίας, αφού η τελευταία στηρίζεται ιδιαίτερα στην όραση. Πρέπει κανείς να παραμερίσει τη σωματική όραση, προκειμένου να αποκτήσει την θέαση του αληθινά αγαθού και ωραίου.
Η πέμπτη και τελευταία παράγραφος του κειμένου ασχολείται με το έμβρυο. Το σπέρμα διαμορφώνεται στον εγκέφαλο ως αφρός που επιπλέει στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της συνουσίας και εκτοξεύεται στο εσωτερικό της μήτρας. Το μέρος του σπερματικού αφρού που είναι φθαρμένο διυλίζεται και απομακρύνεται με τη βοήθεια της φύσης. Το υπόλοιπο, πλασμένο μέσω της δύναμης της πνοής, δύναμις πνευματική, αποκτά μέγεθος, μῆκος, μορφή, σχήμα προικισμένο με μια ορατή όψη, εἴδωλον, το οποίο μπορεί να κάνει την εμφάνισή του, φάσμα. Το διανοητικό στοιχείο που καθοδηγεί όλη αυτή τη διαδικασία είναι αόρατη ιδεατή μορφή και σε κάθε περίπτωση προγενέστερο από κάθε σωματική φανέρωση. Ανάμεσα σε αυτή την αόρατη ιδεατή μορφή και την ορατή όψη μεσολαβεί η σωματική ιδέα, τύπος, η οποία αποτελεί το μέσο με τη βοήθεια του οποίου η αόρατη μορφή διαμορφώνει το σώμα. Το κάνει ορατό, ώστε τελικά να αποκτήσει μέγεθος στο χώρο. Το σώμα υπακούει στην αρμονία των αριθμών. Η εμψύχωση του εμβρύου σε αντίθεση με ορισμένες άλλες ερμητικές πραγματείες λαμβάνει χώρα πριν από τη γέννηση, αφού το έμβρυο ζει και αναπνέει στην κοιλιά της μητέρας του. Το διαθέσιμο κείμενο κλείνει με μια φόρμουλα που ανακαλεί την πρωταρχική δημιουργία του κόσμου και όλων των πραγμάτων, ένα θέμα συχνό στην ερμητική παράδοση.
Παράγραφος 1
γι’ αυτό και η ψυχή (είναι) ασώματη, ασχημάτιστη, δίχως μέρη και αντίθετη προς τις ιδιότητες του σώματος, δηλαδή το σχήμα και το χρώμα,[1] καθώς και διαφορετική από την ποικιλία που χαρακτηρίζει τα σώματα βρίσκεται πάντοτε στην ίδια κατάσταση και ανάλλαχτη, διατηρεί ενιαία την αθανασία της, διότι ανήκει στον εαυτό της. Έτσι λοιπόν, καθώς δεν έχει την ανάγκη κάποιου άλλου πράγματος προκειμένου να διατηρείται, δεν μετέχει στην κίνηση και την γέννηση.[2] Διότι όντα όπως η ψυχή δεν έχουν γέννηση και αυτό το οποίο δεν γεννιέται δεν αυξάνεται, αυτό που δεν αυξάνεται δεν μειώνεται, αυτό που δεν μειώνεται δεν φθείρεται, αυτό που δεν φθείρεται δεν μεταβάλλεται, αυτό που δεν μεταβάλλεται είναι μόνιμο, ενώ το μόνιμο δεν επηρεάζεται από τη μεταβολή και τη ρευστότητα του σώματος. Το ακίνητο είναι αυτοκινούμενο από τη φύση του,[3] το αυτοκινούμενο είναι αθάνατο και νοερό εξαιτίας του νου. Αυτή, λοιπόν, είναι η δύναμη της νοητής ουσίας.
Παράγραφος 2
Ο οφθαλμός διαθέτει την δύναμη της όρασης ενώ η γλώσσα τη δύναμη της γεύσης. Καθεμιά από αυτές τις δυνάμεις είναι ανάλογη προς τα τέσσερα στοιχεία: η όραση αντιστοιχεί με τη φωτιά, η ακοή με τον αέρα, η όσφρηση με το νερό και η γεύση με τη γη. <…>
Παράγραφος 3
γιατί οι άνθρωποι, στηριγμένοι στις δοξασίες τους, έθεσαν το νόμο ως επόπτη αυτών που δικάζουν, εγκαταλείποντας την αληθινή δικαιοσύνη και την ψυχή που υπάρχει με το σώμα της στην αιωνιότητα.[4] Έτσι κατηγορούν ο ένας τον άλλον και κατηγορούνται, μισούν ο ένας τον άλλον αντί να αγαπιούνται, έχουν γίνει μισάνθρωποι αντί φιλάνθρωποι, γεμάτοι άγνοια αντί για γνώση. Εξαιτίας αυτής της άγνοιας έλκουν προς τον εαυτό τους την ατυχία και το μοιραίο, την προσταγή της αμάθειας, δίχως να γνωρίζουν την αλήθεια, γεμάτοι πανουργία. Γι’ αυτό και ο ουρανός είναι καθαρός από τέτοιου είδους νόμους.
Παράγραφος 4
Όταν η δύναμη του θυμού αποσπαστεί από τη δύναμη της λογικής, γεννά το θράσος.[5] Το θράσος είναι πολύμορφο κακό, γι’ αυτό και στους πονηρούς ανθρώπους το μίσος είναι πολύ. Όταν πάλι αποσπαστεί από τη δύναμη της λογικής η επιθυμία, γεννά την ηδονή και την βρίσκουν κάθε είδους ατυχίες μέσα στην τρέλα της, γκρεμίζοντας την ανθρώπινη ζωή εξολοκλήρου. Η ηδονή, στηριγμένη στην όραση, γεννά μια λύσσα με τη βοήθεια της όρασης, αναθερμαίνοντας την τάση προς ακολασία και προσθέτοντας σ’ αυτήν την τάση το παράνομο ερωτικό σμίξιμο. Επινοεί επίσης φοβερές λέξεις, θράσος πέρα από το νόμο, υπερβολική ασέβεια και γεννά κάθε είδους παθήματα. <…> Γιατί ανάμεσα στο νου και τον λόγο μεσολαβεί η δύναμη της λογικής (λογισμός), η οποία ακολουθεί τον νου. Όταν λοιπόν το άλογο αποσπάται από τη δύναμη της λογικής, γεννά την άγνοια και το θράσος. Όταν όμως η δύναμη της λογικής σηκώνει κεφάλι απέναντι στο παράλογο,[6] τότε το έλκει προς τον εαυτό της, το παίρνει και το γεμίζει με σύνεση ενάντια στις παράλογες ορμές.
Παράγραφος 5
Το σχήμα (του σώματος) αποτελεί φανέρωση και ορατή όψη της ιδεατής μορφής (εἶδος) που δημιουργεί τα σώματα. Αυτή η ιδεατή μορφή αποτελεί πρότυπο (τύπος) του σχήματος. Εργάζεται και δημιουργεί μέσω των εξής με την ακόλουθη διαδικασία: του ανθρώπινου σπέρματος †………….† συναθροίζεται στον εγκέφαλο, με αποτέλεσμα εκεί να επιπλέει, σαν αφρός, έχοντας μέσα του μια γεννητική δύναμη.[7] Αυτό,[8] όταν επιθυμήσει να συνουσιαστεί, εκτοξεύει με τη βία το λεγόμενο σπέρμα στη μήτρα. Η φύση παραλαμβάνει αυτό το σπέρμα, το μεταβάλλει και διαχωρίζει ό,τι είναι πυώδες και φθαρμένο. Αυτό που περισσεύει το διαμορφώνει με τη βοήθεια της δύναμης της πνοής που υπάρχει εντός του και το κάνει να αποκτήσει μέγεθος. Αποκτώντας μέγεθος μεταβάλλεται σε εικόνα. Στη συνέχεια του δίνει σχήμα και μορφή με σκοπό την φανέρωση της ορατής όψης (του σώματος). Μόλις γίνει ορατή όψη (εἴδωλον) φανερώνεται ως σώμα. Το σώμα αποκτά μορφή μέσα στη μήτρα, πλάθεται σύμφωνα με τη μορφή ενός ζωντανού πλάσματος και αναπνέει μέσα στην κοιλιά. Η αρμονία του προκύπτει από τους αριθμούς, ενώ τα σχήματα λειτουργούν ως ένα είδος χώρου για τις ιδεατές μορφές των σωμάτων. Διότι όταν το σχήμα υποδέχεται την ιδεατή μορφή, αμέσως το σχήμα εξομοιώνεται με την ιδεατή μορφή και μ’ αυτό τον τρόπο το σχήμα γίνεται ανάλογο με την ιδεατή μορφή του σχήματος, ενώ παράλληλα είναι το πρότυπο (τύπος) του σώματος. Η ιδεατή μορφή είναι προγενέστερη από το πρότυπο, ενώ το σώμα αποκτά σχήμα χάρη στο πρότυπο, με αποτέλεσμα να γίνεται ορατή μορφή που μπορεί να ιδωθεί. Διότι γέννηση από γέννηση διαφέρει, καθώς και γεννημένο από γεννημένο.[9]
Η αρχή της πρωταρχικής κτίσης του κόσμου έχει ως εξής: αποτελεί την γέννηση των πάντων. Όσο διαφέρει ο νους από τη σκέψη, τόσο διαφέρει και η θεότητα από την θειότητα.[10]Διότι αυτό που είναι θεϊκό θεώθηκε από τον Θεό.
© ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΚΙΡΓΚΕΝΗΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 3-11-2016
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Σύμφωνα με το απόσπασμα του Στοβαίου 8.2 το πρώτο είδος ασωμάτων όντων ανήκει στην κατηγορία του νοητού και δεν διαθέτει χρώμα, σχήμα και σώμα. Ωστόσο εκεί πρόκειται για τη νόηση και όχι για την ψυχή, όπως εδώ.
[2] Στο απόσπασμα του Στοβαίου 8.5 διαβάζουμε ότι η νοητή ουσία, ευρισκόμενη πλησίον του Θεού, κατέχει την ελεύθερη βούληση να εξουσιάζει τον εαυτό της, δίχως να υπόκειται στην ανάγκη.
[3] Η ψυχή είναι ακίνητη με την έννοια ότι δεν μπορεί να εξαναγκαστεί και δεν υπόκειται στην κίνηση και τη φθορά στην οποία υπόκεινται τα φυσικά σώματα. Ωστόσο έχει τη δική της κίνηση και, όπως διαβάζουμε στο απόσπασμα του Στοβαίου 3.1-3, κάθε ψυχή είναι αθάνατη και πάντοτε ευρισκόμενη σε κίνηση.
[4] Το σώμα της αθάνατης ψυχής είναι το πνεύμα.
[5] Για το θράσος ως μοτίβο της πτώσης της ψυχής βλέπε το απόσπασμα του Στοβαίου 23.24. Αντιθέτως, όταν ο θυμός καθοδηγείται από τη λογική, τότε μετατρέπεται σε θάρρος, απόσπασμα Στοβαίου 17.2. Η συζήτηση εδώ στην θυμίζει κάπως τον αριστοτελικό τρόπο περιγραφής των αρετών και των κακιών.
[6] Το ρήμα που χρησιμοποιείται στο πρωτότυπο γι’ αυτήν την κυριαρχία της λογικής έναντι του παραλόγου είναι το ἀνακύπτω, σηκώνω κεφάλι. Πολύ χαρακτηριστικά στην ερμητική πραγματεία Ποιμάνδρης 1.14 η πτώση του πρωταρχικού Ανθρώπου οφείλεται στο γεγονός πώς έσκυψε (παρακύπτω) για να κοιτάξει μέσα από τις κοσμικές σφαίρες τα παράλογα ζώα. Σύμφωνα με το ερμητικό κείμενο 7.3 και τον Ασκληπιό 12, μέσω της ηδονής η ψυχή κάνει τον άνθρωπο να προσκολλάται σε εκείνο το κομμάτι του που είναι θνητό, ενώ το σώμα στερημένο από τη λογική τράβα την ψυχή προς τον εαυτό του, προς τα κάτω.
[7] Στο ερμητικό απόσπασμα 22 διαβάζουμε ότι όταν θρεπτικό αίμα έχει μετατραπεί σε αφρό, τότε τα γεννητικά όργανα δημιουργούν σπέρμα. Μπορούμε να συγκρίνουμε αυτόν τον αφρό που επιπλέει στην επιφάνεια του εγκεφάλου με την κρούστα που επιπλέει στην επιφάνεια του μίγματος που έφτιαξε ο Θεός για να δημιουργήσει τις ψυχές στο ερμητικό απόσπασμα 23.18. Η θεωρία για το σπέρμα ως αφρό αποδιδόταν στον Πυθαγόρα, ενώ την ξαναβρίσκουμε και στον Αριστοτέλη.
[8] Η αντωνυμία αναφέρεται σε κάποιον όρο, ο οποίος βρισκόταν στο φθαρμένο κομμάτι του κειμένου, ανάμεσα στους σταυρούς.
[9] Η εξαιρετικά περίπλοκη φρασεολογία του κειμένου υποκρύπτει την εξής αντίληψη για την διαδικασία δημιουργίας του ανθρώπινου σώματος: στο πρώτο στάδιο υπάρχει η ιδεατή μορφή του σώματος, για παράδειγμα του ανθρώπινου. Αυτή η ιδεατή μορφή ονομάζεται στο πρωτότυπο εἶδος, που είναι ένας πλατωνικός όρος. Με βάση αυτή την ιδεατή μορφή δημιουργείται ένα ενδιάμεσο αφηρημένο πρότυπο-σχήμα, το οποίο αποκαλείται τύπος. Σ’ αυτόν τον τύπο στη συνέχεια προσαρμόζεται σαν να ήταν το πρότυπό της η ορατή μορφή του σώματος, η οποία ονομάζεται εἴδωλον (στην κυριολεξία σημαίνει «αντανάκλαση, υλοποίηση του είδους, της ιδεατής μορφής»). Όλη αυτή η διαδικασία γίνεται μέσα στη μήτρα. Αυτό που διαμορφώνεται είναι το σπέρμα με εργάτη την φύση και με την χρήση της πνοής. Για να μπορέσει το σώμα να αποκτήσει σχήμα, πρέπει στη διάρκεια της διαδικασίας το σπέρμα να αποκτήσει μέγεθος.
[10] Όπως η σκέψη παράγεται από τον νου, έτσι και η θεϊκή ενέργεια (θειότης) παράγεται από τον Θεό (θεότης).
heterophoton καιΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ / Image by Sashkin7 from depositphotos.com
